De legitieme portie blijft – voorlopig – staan: wat betekent het WODC-onderzoek voor uw adviespraktijk?

Wat is de legitieme portie ook alweer?
De legitieme portie is een minimale aanspraak in geld die een kind heeft op de nalatenschap van een ouder, ongeacht wat in het testament is geregeld. Het gaat dus niet om goederen, maar om een geldvordering op de nalatenschap. Belangrijke punten uit de huidige wettelijke regeling:

• De legitieme portie wordt berekend over de legitimaire massa:
  waarde nalatenschap (activa minus bepaalde schulden) + bepaalde giften die tijdens leven zijn gedaan.
• De legitieme breuk is voor alle kinderen gelijk:

legitimaire massa × erfdeel volgens versterferfrecht × ½

• Resultaat is de legitieme portie; na aftrek van eerdere giften en hetgeen het kind toch erft, resteert het legitimair tekort.

Sinds 2003 leidt een beroep op de legitieme portie niet meer tot erfgenaamschap: het kind is schuldeiser van de nalatenschap en zit dus niet meer “aan de verdelingstafel”. Voor uw praktijk betekent dit al jaren: testamentaire vrijheid van ouders ja, maar met een harde ondergrens voor kinderen.

Opzet van het WODC-onderzoek
Het onderzoek is uitgevoerd door de Rijksuniversiteit Groningen in opdracht van het WODC, op verzoek van het ministerie van JenV. De centrale vraag:

Wat zijn het maatschappelijk draagvlak en de juridische/maatschappelijke gevolgen van afschaffing van de legitieme portie voor kinderen vanaf 21 jaar?

Het onderzoek bestaat uit vier pijlers:

1. Juridische analyse van de legitieme portie en de ontwikkeling sinds 2003.
2. Rechtsvergelijking met België, Frankrijk en Duitsland (landen die de legitieme of vergelijkbare “reserve” nog kennen).
3. Enquête onder een representatief deel van de Nederlandse bevolking.
4. Kwalitatief onderzoek via interviews en focusgroepen met o.a. notarissen, advocaten, rechters, estate planners en burgers met concrete ervaringen met onterving/legitieme.

De onderzoekers sluiten af met conclusies én concrete suggesties voor de wetgever.

Draagvlak: algehele afschaffing krijgt weinig steun
De kerncijfers uit de enquête springen direct in het oog:

• 40% van de Nederlandse bevolking is altijd vóór behoud van de legitieme portie.
• 19% is in alle gevallen tegen de legitieme portie.
• 40% is in sommige gevallen voor en in andere gevallen tegen.

Binnen die “twijfelgroep” bestaat grote verdeeldheid over wanneer de legitieme portie (on)wenselijk is. Daardoor blijkt in geen van de voorgelegde algemene casus een meerderheid tegen de legitieme portie. Belangrijke conclusie van de onderzoekers:

De legitieme portie wordt breed gedragen; algehele afschaffing wordt door circa 80% niet gesteund.

Voor u als adviseur betekent dit: de wettelijke beschermingslaag die u al jaren meeneemt in uw adviezen, sluit nog steeds aan bij het rechtvaardigheidsgevoel van de meeste Nederlanders.

Zijn familiebanden echt zo “losser” geworden?
Een vaak gebruikt argument vóór afschaffing is dat familiebanden losser zouden zijn geworden in een meer individualistische maatschappij. De onderzoekers zetten daar een dikke vraagtekentekst bij:

• Intergenerationele familiebanden blijken nog steeds sterk.
• Sociologische literatuur geeft geen steun voor de stelling dat familiebanden zó los zijn geworden dat de legitieme portie zijn bestaansgrond verliest.

In de Kamerbrief wordt dat ook expliciet genoemd: het “losse familiebanden”-argument is volgens de bestudeerde literatuur geen overtuigend motief om de legitieme portie af te schaffen. Praktische vertaling: bij nalatenschapsplanning blijft de familierelatie ouder–kind een centraal uitgangspunt, óók in moderne, samengestelde gezinnen.

Rechtspraak: veel procedures over berekening en informatie
Het WODC keek ook naar de gepubliceerde rechtspraak over de legitieme portie in de periode 2019–2023.

• Totaal 441 uitspraken waarin “legitieme portie” een rol speelde, waarvan 263 inhoudelijk relevant.
• 214 keer ging het over de berekening van de legitimaire massa / legitieme.
• 93 uitspraken gingen over het recht op inzage en informatie voor de legitimaris.

De Kamerbrief maakt het even concreet: in vijf jaar tijd zijn er 214 uitspraken over de omvang van de legitieme en 93 over inzage- en informatierechten van het onterfde kind. Deze procedures worden door zowel professionals als betrokken families ervaren als complex en emotioneel belastend. Het onterfde kind “wil vaak de onderste steen boven” en neemt niet snel genoegen, wat tot slepende procedures kan leiden. Voor de adviespraktijk:

• Dossiervorming, transparantie over schenkingen en waarderingen, én goede vastlegging van motieven worden nóg belangrijker om escalatie achteraf te beperken.
• Het recht op informatie van de legitimaris is in de praktijk een groot strijdpunt; adviseurs doen er goed aan cliënten hier vooraf op te wijzen.

Wat als de legitieme zou verdwijnen?
Het onderzoek kijkt nadrukkelijk naar de gevolgen van afschaffing, met name voor kinderen ouder dan 21 jaar. Een paar belangrijke observaties:

• Volledige afschaffing zou het erfrecht juridisch-technisch vereenvoudigen (artikelen 4:63–4:92 BW kunnen grotendeels vervallen).
• De keerzijde: bescherming van onterfde kinderen tegen misbruik van omstandigheden of ongerechtvaardigde bevoordeling wordt veel moeilijker.
• Zonder legitieme resteert vooral een beroep op nietigheid of vernietiging van het testament (art. 3:34 en 3:44 BW, art. 4:43 BW). Dat is na overlijden van de erflater vaak lastig te bewijzen.

De onderzoekers signaleren dat een onterfd kind nu met één relatief “eenvoudig” instrument (de legitieme portie) veel situaties kan adresseren waarin het zich tekortgedaan voelt. Zonder legitieme zal het kind in kostbare en onzekere bewijsprocedures terechtkomen. De beslisnota stelt dat er bij afschaffing in grote lijnen geen onacceptabele maatschappelijke gevolgen worden verwacht, maar benadrukt tegelijkertijd dat het vooral een principiële politieke keuze is.

Suggesties van de onderzoekers aan de wetgever

De onderzoekers doen expliciet een aantal suggesties die steun vinden in het onderzoek en in een expertmeeting met professionals zijn besproken:

1. Afspraken bij leven over (afstand van) de legitieme portie
   In Nederland kan een kind nu niet rechtsgeldig vóór overlijden afzien van een toekomstige legitieme portie.
   In België, Frankrijk en Duitsland zijn zulke overeenkomsten wél mogelijk.
   Introductie van deze mogelijkheid zou maatwerk bij bedrijfsopvolging en bij kinderen met een handicap kunnen vergemakkelijken, en verrassingseffecten bij onterving verminderen.
2. Herwaardering van vernietiging bij misbruik van omstandigheden
   De enquête laat zien dat een meerderheid voorstander is van een vernietigingsmogelijkheid van het testament bij misbruik van omstandigheden.
   Professionals zijn daar verdeeld over, o.a. uit vrees voor meer procedures en werkdruk voor de rechterlijke macht.

Voor u als adviseur is dit nog geen wetgeving, maar wel een signaal van waar toekomstige discussies heen kunnen gaan: meer maatwerkafspraken en meer aandacht voor bescherming tegen misbruik bij kwetsbare ouderen.

Politieke status: demissionair kabinet schuift keuze door

De begeleidende brief aan de Tweede Kamer is helder over de huidige politieke situatie:

• De keuze om de legitieme portie (in huidige vorm) te behouden of af te schaffen is principieel en politiek.
• Er is geen specifieke urgentie om nu te beslissen.
• Een demissionair kabinet neemt normaliter geen beslissing over zulke principiële kwesties.
• De minister informeert de Kamer nu alleen over achtergrond, opzet, uitkomsten en suggesties van het onderzoek en laat het innemen van een standpunt over aan een volgend kabinet.

Conclusie voor de adviespraktijk:

Op korte termijn verandert er niets aan de wettelijke regeling van de legitieme portie.

Uw bestaande kennis van de civielrechtelijke en fiscale uitwerking (bijvoorbeeld zoals eerder besproken in het Fintool-artikel “Schenkbelasting en erfbelasting ongewijzigd”) blijft dus volledig relevant.Fintool

Praktische aandachtspunten voor de financieel adviseur
Wat kunt u met deze bevindingen in gesprekken met cliënten?

Verwachtingsmanagement bij onterving en ongelijke verdeling

• Leg cliënten uit dat er breed maatschappelijk draagvlak is voor een minimale aanspraak van kinderen, ook als de ouder een andere wens heeft.
• Bespreek dat onterving vaak tot diepe kwetsing en boosheid leidt en dat onbekendheid met de reden van de onterving soms pijnlijker is dan het geld zelf.
• Adviseer daarom om motieven – waar passend – te documenteren en (desnoods in algemene termen) te communiceren.

Bedrijfsopvolging en kwetsbare kinderen

• Bij bedrijfsopvolging of bij kinderen met een handicap spelen legitieme-kwesties vaak extra scherp.
• Het onderzoek suggereert dat voorafgaande afspraken over afstand van de legitieme (als de wet dat ooit toelaat) hier kunnen helpen.
• Tot die tijd blijft het zaak om via testamentaire constructies (bewind, betalingsregelingen, levensverzekeringen) de belangen van het bedrijf of het kwetsbare kind zo goed mogelijk te combineren met de legitieme.

Dossiervorming rond giften en informatie

• De meeste procedures gaan over berekening van de legitieme en informatievoorziening.
• Stimuleer cliënten om:
  • schenkingen systematisch vast te leggen (bedragen, data, bedoeling),
  • waarderingsmomenten en uitgangspunten te documenteren,
  • in het testament helder te zijn over wensen en eventuele uitzonderingen.

Dit verkleint de kans op (kostbare) discussies tussen erfgenamen en legitimaris(sen).